مقتل نگاری قرن هشتم تا چهاردهم

---

تذکر این نکته ضروری است که سه قرن هشتم، نهم و دهم، دوره افول مقتل نویسی و عاشورانگاری است و به جز موارد معدودی که گزارش شده، آثار مهمی در این سه قرن، تدوین و نگارش نشده و اگر هم نگاشته شده باشد، افزون بر آنکه خود ان آثار موجود نیستند، نام و نشانه‌ای هم از آنها در نگاشته‌های بعدی ثبت نشده است. اوج مقتل نویسی در این دوره مربوط به قرن چهاردهم است. البته روند تاریخی مقتل نویسی در قرن دوازدهم و سیزدهم یکسان بوده است.

۱ - مقاتل قرن هشتم

---

با توجه به آنکه از قرن هشتم به بعد، بخشی از نگاشته‌های تاریخ عاشورا، برگرفته از همان اخبار و گزارش‌های کهن درباره واقعه عاشورا است، و بخش دیگر، نقل‌ها و گزارش‌هایی است که ماخذ چندان معتبری ندارد، ارائه فهرستی مفصل از این نگاشته‌ها، که از قرن دوازده به این سو رو به افزونی داشته است افزون بر آنکه کم فایده است از حوصله این نگاشته هم بیرون است تا چه رسد به اینکه تک تک آن‌ها معرفی شوند.
از این رو در این بخش از نوشتار، ابتدا به معرفی پنج اثر که در این دوره نگاشته شده، و هریک به نوعی در گزارش تاریخ عاشورا اهمیت داشته است، می‌پردازیم و سپس چند اثر مهم را که نقش مهمی در ارائه چهره تحریف گونه از حادثه عاشورا داشته‌اند، شناسایی و معرفی می‌کنیم.

۲ - پنج نگاشته مهم درباره عاشورا

---

چنان که گفته شد، اگرچه پرداختن به بسیاری از نگاشته‌های این دوره، تلاشی وقت‌گیر و کم‌فایده است، برخی از نگاشته‌های این مقطع، ویژگی‌ها و امتیازات ویژه‌ای دارند که معرفی اجمالی آنها، مفید و در مواردی، لازم است که در ادامه، به آنها می‌پردازیم:

۲.۱ - البدایة والنهایة

ابن کثیر از مورخان شافعی مذهب در گزارش خود از قیام امام حسین (علیه‌السّلام)، بیشترین اخبار خود را در این باره، از تاریخ طبری به اختصار، نقل کرده است. افزون بر این، او از برخی از مقاتل همانند مقتل احمد بن حنبل، ابن ابی الدنیا، بغوی و محدثانی چون شعبی و یعقوب بن سفیان گزارش‌هایی را آورده است.

۲.۱.۱ - پیشینه مؤلف

او چون شاگرد ابن تیمیه (۷۲۸ق)، که فرقه وهابیت برخاسته از اندیشه‌های اوست، بوده است، از افکار ستیزه جویانه وی با شیعه، تاثیر پذیرفته و از این رو در نگاشته خود، بر شیعه به دلیل عزاداری برای امام حسین، خرده گرفته و این کار را ریا دانسته است!
وی حتی پا را از این هم فراتر گذاشته و در جایی از اثرش، با عنوان «قصة الحسین بن علی و سبب خروجه من مکة فی طلب الامارة و...» برداشت و تفسیر تحریف آمیز و وارونه از اهداف و انگیزه قیام امام حسین (علیه‌السّلام) ارائه کرده و حضرت را همانند انسان‌های بی‌ایمان قدرت طلب و ریاست خواه دانسته که نهضت خود را به انگیزه طلب حکومت و دستیابی به قدرت، برپا داشته است! او با این سخن، به این قیام الهی و دینی، ماهیتی سیاسی_دنیوی داده است.

۲.۱.۲ - خرده‌گیری بر شیعه

افزون بر این، او گزارش حوادث سال ۶۱ قمری مربوط به قیام امام حسین (علیه‌السّلام) را با عنوان «وهذه صفة مقتله ماخوذة من کلام ائمة هذا الشان لا کما یزعمه اهل التشیع من الکذب» آغاز کرده و با این تعبیر، ناهمسویی و تقابل خود را با شیعه نشان داده است. وی در این قسمت، اگرچه همان گزارش‌های طبری را آورده است، در پایان آن، از اینکه طبری، اخبار ابومخنف شیعی را آورده _در حالی که احادیث او نزد ائمه اهل سنت به رغم شمرده شدن وی از محدثان اهل ضبط، ضعیف شمرده شده است_ بر او خرده گرفته و افزوده است که اگر طبری و امثال او، چنین اخباری را درباره قیام عاشورا نیاورده بودند، او آنها را بیان نمی‌کرد؛ هرچند در برخی از آنچه که آورده، مناقشه و نظر است.

۲.۱.۳ - اعتراف به حوادث خارق‌العاده

همچنین ابن کثیر، اگرچه عقوبت دنیوی کشندگان امام حسین (علیه‌السّلام) را پذیرفته و بر این باور است که افراد اندکی جان سالم از آن بدر بردند، حوادث خارق العاده پس از شهادت امام حسین (علیه‌السّلام)، از قبیل سرخی آسمان و باریدن خون از آن، کسوف خورشید، جاری شدن خون از دیوارهای کاخ ابن زیاد و... را منکر شده و با آنکه اعتراف کرده که طبرانی و حاکم نیشابوری اخباری را در این باره آورده‌اند، مدعی شده است که شیعه، چنین احادیث دروغین آشکاری را جعل کرده است پیداست که این گونه داوری، ناشی از تعصب آموی و ضد شیعی اوست و ارزش علمی ندارد.

۲.۲ - تسلیة المجالس وزینة المجالس

تسلیة المجالس وزینة المجالس اثر سید محمد بن ابی طالب حسینی موسوی حائری کرکی (متوفای قرن دهم) می‌باشد.
نویسنده این کتاب از دانشوران گمنام قرن نهم و دهم است. از تاریخ ولادت و وفات او، اطلاع چندانی در دست نیست؛ اما در جایی از این کتاب، از زیارت مرقد شریف رسول خدا: در سال ۹۲۱ قمری یاد کرده است و در جای دیگر از همین اثر، از کتاب دیگرش به نام السجع النفیس فی محاورة الغلام (الدلام) و ابلیس یاد کرده که به گفته آقابزرگ تهرانی، این کتاب در سال ۹۵۵ قمری نگاشته شده است. بنابراین زمان نگارش تسلیة المجالس پس از سال ۹۵۵ قمری است.

۲.۲.۱ - تدوین کتاب مذکور

این کتاب در ده مجلس سامان یافته است که از این میان، مجلس اول (ج ۱، ص۵۳-۱۳۹) و مجلس پنجم تا دهم (ج ۲، ص۸۵-۵۴۸) درباره امام حسین (علیه‌السّلام) است. مجلس‌های دوم، سوم و چهارم، به ترتیب درباره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) و امام حسن (علیه‌السّلام) است. بنابراین چون بیشتر این کتاب مربوط به امام حسین (علیه‌السّلام) است، به «مقتل الحسین نیز شهرت دارد.
مؤلف، بدون تصریح به نام کتاب روضة الشهداء می‌گوید: «این اثر را همانند آن نگاشتم». اما با بررسی و مقایسه این نگاشته با روضه الشهداء، درمی یابیم که این اثر، نظم و تدوین روضه الشهدا را ندارد. البته از اندیشه و نگرشی که روضه الشهداء بر آن مبتنی است و بر اساس آن سامان یافته است، یعنی آمیخته شدن زندگی پیشوایان و اولیای الهی به بلا، تاثیر پذیرفته است.
این کتاب یک اثر تاریخی_روایی است و در گزارش قیام کربلا ، کاملا متاثر از گزارش‌های مقتل الحسین خوارزمی می‌باشد و بسیاری از گزارش‌های آن را با اندکی
تفاوت، آورده است. علامه مجلسی هم از این کتاب، بهره بسیاری در بحار الانوار برده است.

۲.۲.۲ - مجالس مربوط به امام حسین

مباحث مجالس مربوط به امام حسین (علیه‌السّلام) به قرار ذیل است:
مجلس اول: در ستم‌هایی که بر امام حسین رفت و ثواب گریستن بر حضرت؛
مجلس پنجم: در فضایل و مناقب امام حسین (علیه‌السّلام) و روایات پیامبر درباره شهادت آن حضرت؛
مجلس ششم: خروج حضرت از مدینه و سکونت در مکه و فرستادن مسلم بن عقیل به کوفه؛
مجلس هفتم: حرکت امام به سوی کوفه و حوادث بین راه و رسیدن به کربلا تا شهادت حضرت و یارانش:
مجلس هشتم: وقایع پس از عاشورا و بردن اسرا به کوفه و شام و خطبه‌های آنان؛
مجلس نهم: مباحث پراکنده‌ای از قبیل تعداد جراحات امام حسین، روایات مربوط به شهادت حضرت، پاداش شهادت، بیان موضع حاکمان بنی امیه و بنی عباس نسبت به قبر امام حسین (علیه‌السّلام) و قیام مختار؛
مجلس دهم: فضیلت و پاداش زیارت امام حسین (علیه‌السّلام).

۲.۳ - بحار الانوار

علامه مجلسی به مناسبت پرداختن به زندگی ائمه (علیه‌السّلام) در بحارالانوار، بخشی از جلد ۴۴ (باب ۲۴، از صفحه ۱۷۴ به بعد) و تمام جلد ۴۵ (تا پایان باب پنجاه از چاپ جدید و جزء دوم و سوم جلد دهم از چاپ قدیم)، یعنی بیش از یک جلد و نیم از کتابش را به زندگانی امام حسین (علیه‌السّلام) و مقتل او و حوادث پس از شهادت حضرت، در قالب ۲۷ باب، اختصاص داده است. به این بخش از کتاب بحار، «مقتل بحارالانوار» گفته می‌شود.
تاریخ پایان تالیف این جلد (جلد دهم چاپ قدیم) ربیع الاول ۱۰۷۹ قمری است.
برخی از عناوین مطالب این دو جلد از بحار الانوار، عبارت‌اند از: امامت آن حضرت و معجزات و مکارم اخلاق ایشان؛ احتجاجات آن حضرت با معاویه؛ آیات تاویل شده درباره شهادت ایشان؛ اخبار خدا به پیامبران درباره شهادت ایشان؛ اخبار پیامبر، امیرالمؤمنین و خود امام حسین (علیه‌السّلام) از شهادت حضرت؛ پاداش گریستن بر مصیبت آن حضرت؛ حوادث پس از بیعت مردم با یزید تا شهادت آن حضرت؛ رخدادهای پس از شهادت امام: رخدادهای خارق العاده در جهان پس از شهادت آن حضرت (گریستن آسمان و زمین، خسوف و کسوف و...) ؛ مرثیه‌هایی که در سوگ حضرت گفته شده است: مجازات قاتلان آن حضرت؛ احوال مردم در روزگار ایشان؛ همسران و فرزندان امام؛ احوال مختار و جور خلفا به قبر آن حضرت.
البته شایان توجه است که جلد ۹۸ بحار نیز درباره فضیلت و پاداش زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) و انواع زیارت‌های وارده درباره آن حضرت است.
مرحوم علامه مجلسی به سبب آنکه در این اثر، اخبار قیام عاشورا را از منابع مختلف گرد آورده است، و به علت اعتماد و خوش بینی خاصی که به اخبار داشته، در برخی موارد، از نقل گزارش‌های ضعیف، مرسل، بی‌ماخذ، یا مستند به مآخذ مجهول، مصون نمانده است؛ (مانند قصه ساربان امام حسین (علیه‌السّلام) و جنایت شرم آور او نسبت به بدن مطهر حضرت در شب یازدهم محرم و قصه مرد اسدی و شیری که شب‌های متوالی پس از عاشورا نزد جسد مطهر امام حسین (علیه‌السّلام) رفت و آمد می‌کرده که در واقع، پدرش علی (علیه‌السّلام) بوده است!! ) چنان که محقق کتاب در مواردی، در تعلیقه خود، این امر را متذکر شده است.
بخش مقتل این کتاب با عنوان محن الابرار فی ترجمه مقتل بحارالانوار در معجزه و مصیبت نوردیده احمد مختار به قلم محمد حسن هشترودی تبریزی، ترجمه و منتشر شده است. همچنین همین بخش، به صورت مهذب با عنوان المختار من مقتل بحارالانوار عرض وثائقی موجزلاحداث ثورة الحسین (علیه‌السّلام) به اهتمام محسن اراکی، چاپ شده است. (چاپ اول، مجمع الفکر الاسلامی، محرم ۱۴۱۱ ق، در ۱۷۴ صفحه رقعی.)
همچنین مرحوم مجلسی بیش از یک سوم از کتاب فارسی جلاء العیون را، که مربوط به زندگانی چهارده معصوم علیه‌السّلام است، به اخبار و گزارش‌هایی درباره زندگی، مناقب، معجزات، اخبار غیبی درباره شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و نهضت عاشورا و حوادث پس از آن، در قالب ۲۳ فصل، اختصاص داده است. وی در این اثر، گزارش‌های متعددی را از منابع کهن و متاخر آورده است. البته او در این کتاب همانند بحار الانوار، برخی از گزارش‌های ضعیف و جعلی را نیز آورده است.

۲.۴ - مقتل الامام الحسین علیه‌السّلام

عبدالله بحرانی از شاگردان برجسته علامه مجلسی است. وی جلد هفدهم از کتاب مفصل خود، عوالم العلوم والمعارف والاحوال من الآیات والاخبار والاقوال را همانند استادش مجلسی، در قالب ۲۷ باب، به شرح زندگانی و قیام امام حسین (علیه‌السّلام) و حوادث پس از آن و از جمله قیام مختار، اختصاص داده است. ساختار، ابواب و عناوین عوالم تقریبا همانند کتاب بحار الانوار است؛ چرا که وی همانند مجلدات دیگر عوالم العلوم، بیشتر مطالب خود را از همین بخش از کتاب استادش گرفته و در مواردی، بر آن مطالبی افزوده که این امر سبب شده است که نگاشته او نسبت به بحار الانوار، حدود صد صفحه حجیم تر شود. البته تبویب و فصل بندی این نگاشته، مناسب‌تر به نظر می‌رسد.

۲.۵ - قمقام زخاز وصمصام بتار

فرهاد میرزا معتمدالدوله (۱۳۰۵ق)، فرزند عباس میرزا و نوه فتحعلی شاه، از دولتمردان عصر ناصری است. تاریخ آغاز تالیف کتاب، ۱۳۰۳ قمری و پایان آن، ذی الحجه ۱۳۰۴ قمری است. این اثر به فارسی نگاشته شده است و مؤلف آن به سبب تفالی که به قرآن زده و نذری که کرده بود، کتاب را نوشته است. وی تالیف خود را قمقام زخار و صمصام بتار، (دریای آکنده و شمشیر برنده)، نام نهاده است، که البته عنوانی است غریب و ناآشنا. این نگاشته، از مقتل‌های مهم است؛ زیرا چنان که خود نویسنده گفته، در نگارش این اثر، تتبع و تحقیق بسیار کرده و از آثار نگاشته شده پس از قرن یازدهم (به سبب عدم اعتبار آنها) استفاده نکرده است. از این رو نگاشته وی، نسبت به نگاشته‌های معاصر و حتی پیش از خود، از اعتبار خاصی برخوردار است.
این کتاب در دو جلد سامان یافته است. جلد نخست آن، شامل زندگی امام حسین (علیه‌السّلام) و مباحثی همانند قیام مسلم بن عقیل و حوادث مربوط به قیام امام حسین (علیه‌السّلام) از آغاز تا شهادت اصحاب در روز عاشوراست. جلد دوم به مباحثی از قبیل شهادت بنی هاشم و امام و حوادث پس از شهادت حضرت از قبیل اسارت اهل بیت و بردن آنان به کوفه و شام و بازگرداندن آنان به مدینه، عقوبت کشندگان امام علیه‌السّلام، قیام توابین و مختار و بیان اشعاری در سوگ امام اختصاص دارد.
از نکات برجسته و تحقیقی این کتاب، ضبط درست اسامی اشخاص و مکان‌ها و ترجمه و توضیح صحیح معانی نام‌ها، مکان‌ها، لغات، اشعار و امثال در بسیاری از موارد، و در مواردی، معرفی و بیان شرح حال کوتاه برخی از افراد است.

۳ - پانویس

---